Bizans İmparatorluğu'nda Tahtı Ele Geçirmek İçin Binbir Entrika Çeviren Hanımağa Anna Dalassene
paçalarından karizma akan imparator alexios komnenos'un validesi olan bu muhterem teyzemiz anne tarafından dalassenoi sülalesinden gelmektedir. sülalenin memleketi dalasa, yani günümüzdeki kayseri havalisindeki talas'tır. (okuyanlar arasında hemşehrileri varsa gurur duyabilirler.)
hem doğduğunda, hem de evlendiğinde annesinin soyadını kullanması, dalassenoi sülalesinin anaerkil olduğuna ve bu teyzemizin hanımağalığının derin köklerine işaret eder diye bir tahmin yürütmeden de duramadım bu ara.
1044 yılında anna teyzemiz asi generaller tarafından tahta çıkarılan imparator 1. isaakios komnenos'un kardeşi yannis komnenos ile evlenir ve böylece saray protokolünde imparatoriçe ve kızının hemen ardında yeralır. anna ve yannis'in 4 kız 4 erkek olmak üzere 8 çocuğu olur. bir süre sonra imparator isaakios ağır hastalanır ve hastalığı nedeniyle tahttan feragat eder. anna'nın kocası olacak hımbıl yannis ise karısının bütün yalvarıp yakarmalarına rağmen ağabeyinin yerine tahta çıkmayı reddeder. onun yerine, biraz da entrikacı saray danışmanı michael psellos'un dürtüklemesiyle 10. konstantin doukas tahta oturur. (not: bu psellos denen herif aynı game of thrones'daki pycelle. ayrıntılar için (bkz: grand maester pycelle/@kase))
imparatorluk tacını doukas'lara kaptıran anna, doukas sülalesi'ne kıl olur ve kendi oğullarından birini bizans tahtına oturtana kadar entrika çevirmeye and içer. 1067'de kocası öldüğünde komnenos sülalesini hanımağa olarak yönetmeye başlar ve onları öne çıkarmak için uğraşır. aynı yıl imparator 10. konstantin öldüğünde, açıkgözlükle konstantin'in dul karısı evdokia ve evdokia'nın yeni kocası romen diyojen olarak tanıdığımız romanos diogenes'i düşmanı olarak gördüğü doukas sülalesine karşı destekler.
yeni imparator diogenes'in en büyük destekçilerinden biri haline gelen anna teyze, kendi oğullarını da yeni imparatorun ordusunda hizmet etmeye yönlendirir. anna'nın en büyük oğlu manuel komnenos henüz 14 yaşında olmasına rağmen baş kumandan olarak orduya yazılır. genç yaşına rağmen askeri yeteneğiyle dikkat çeken ve selçuklu asilzadesi erbasgan'ın bizans'a iltica etmesini sağlamak gibi önemli işlere imza atan manuel 1071 yılında kulak iltihabından ölünce anna teyze, ileride imparator olacak olan küçük oğlu alexios'u manuel'in yerine diogenes'e yollar, ancak alexios'un büyüğü olan 2. oğlu isaakios da orduda olduğundan, diogenes yüce gönüllülük göstererek alexios'u orduya yazmayı reddeder.
1071'de malazgirt meydan muharebesi'nde diogenes yenildikten sonra ciğersiz doukas sülalesi tahtı yeniden ele geçirir ve 10. konstantin'in oğlu olan veliaht prens 7. michael doukas'ı tahta oturturlar. ancak anna teyze diogenes'e sadık kalır ve onun en büyük düşmanı ve aynı zamanda katili olan sezar yannis doukas'ın hedefi haline gelir.
yannis, anna'nın ağzından diogenes'e sahte mektuplar yazdırarak anna'ya yeni imparator 7. michael'e komplo kurma iftirası atar ve tutuklatıp mahkemeye çıkarttırır. soruşturmalar sürerken komnenos sülalesi bu mektupların sahte olduğu konusunda ısrar eder. anna mahkemede ihanetle yargılandığı sırada pelerininin altından bir isa ikonası çıkarıp masum olduğunu söyler ve 'herkesin kalbindeki sırları bilen en yüce yargıç isa, ben ve sizler arasındaki tek yargıçtır. bütün sırları bilen yargıca layık bir ceza verin!' diye haykırır. (not: son derece dindar bir toplum olan bizans toplumunun kültüründe mahkemelerde kutsal ikona çıkarıp drama yaratmak çok büyük bir olaydı ve bunu sadece masum olduğuna kalpten inanan sanıklar yapıyordu.)
tarihçilerin yazdığına göre yargıçların bir kısmı anna'nın kararlı ve onurlu duruşundan çok etkilenir, ancak yannis doukas'a karşı gelemediklerinden yine de anna'yı ihanet suçundan mahkum ederek prinkipos'taki (günümüzde büyükada) bir manastıra çocuklarıyla birlikte sürgüne yollarlar. ergen imparator 7. michael doukas ise mahkemeye gelmeye haya etmiştir.
o sırada takvimler 1072 yılını göstermektedir. anna her ne kadar masum olduğunu iddia etse de, kızını diogenes'in büyük oğlu konstantin'le evlendirerek diogenes'i yeniden tahta çıkarma amacı güttüğüne dair şüphelerin uyanmasına sebep olmuştur.
Michael Doukas
1073 yılında, imparator 7. michael'in yeni favorisi olan hadımağa saray danışmanı ve ekonomi bakanı nikephoritzes, dehası ve kurnazlığı sayesinde sarayda hızla yükselir ve yannis doukas'ı saf dışı ederek devlet işlerinden emekli olmaya zorlar. yannis ortadan çekilince 7. michael, anna ve ailesini sürgünden geri çağırır. anna teyzemiz konstantinopolis'e gelir gelmez entrikalarına yeniden başlar ve 7. michael'in karısı olan gürcü prenses maria ile ittifak kurar.
bu arada 1078'de iki büyük general, basiretsiz ve ezik karakterli imparator 7. michael'a karşı isyan bayraklarını açar. asi generallerden nikephoros botaneiates selçuklu türklerinin de desteğini arkasına alarak kendini imparator ilan eder ve konstantinopolis'e gelip 7. michael'i tahttan feragat etmeye zorlar. 7. michael hiç ikiletmeden tahttan çekilip tıpış tıpış manastıra inzivaya gider.
general nikephoros imparatorluk tahtına oturur ve kilise kanunlarına aykırı olarak halen michael'la evli olan gürcü prensesi maria ile zorla evlenir. 7. michael'dan olan oğlu konstantin'in veliahtlığının tehlikeye girmesinden korkan maria, anna teyze ve komnenos sülalesine iyice sığınır. maria'nın kızkardeşi eirene, anna'nın oğlu isaakios ile evli olduğundan, komnenos biraderler aile ziyareti bahanesini öne sürerek imparatoriçe maria'yı sık sık ziyaret eder ve akıl verirler. anna teyzenin cin fikri olarak maria, anna'nın kendisinden 5 yaş küçük olan oğlu alexios'u evlat edinir. isaakios ve evlat edindiği alexios, maria'nın oğlu veliaht konstantin'i ne pahasına olursa olsun korumak için yemin ederler. maria, bütün sırları komnenos'lara ilettiği için değerli bir müttefik olarak vazgeçilmez hale gelmiştir.
anna teyze, şüphelenmesinler diye torunlarından birini botaneiates'in akrabalarından birine nişanlar ama el altından botaneiates'e karşı tezgahlar çevirmekten de geri durmaz. anna'nın oğulları isaakios ve alexios, 1081 yılında anadolu'da botaneiates'e karşı ordu toplayıp onu devirmek amacıyla yola çıkmak için plan yaparlar. anna onlar saraydan ayrılır ayrılmaz ailesinin geri kalanını toplayıp fakir hacı kılığında aysofya'ya gider. kapıdaki muhafızlar sorun çıkarınca anna teyze kapadokya'dan gelen hacılar olduklarını, beş parasız kaldıklarını ve kilisede dua etmek istediklerini söyleyip avluya girmeyi başarır. ancak imparatorun adamları bunlar kutsal mabet kısmına giremeden arkalarından yetişir ve komnenos ailesini saraya geri çağırırlar.
anna, oğullarının ihanetle suçlanması yüzünden can güvenliklerinin olmadığını, oğullarının masum olduğunu ve komnenos sülalesinin düşmanları tarafından gözlerine mil çekileceğini duydukları için kaçtıklarını söyler. sonra tiyatro yeteneğini sergileyerek dua etmek istiyorum, içeri bırakın da meryem ana'ya bizi koruması için dua edeyim diye ağlar. zokaya gelen muhafızlar anna'nın mabede girmesine izin verir. mabede girip kutsal kapılara sıkı sıkı tutunan anna, 'ellerimi kesmediğiniz sürece bu kutsal mekandan ayrılmam. buradan çıkmak için tek şartım, ailemin güvenliğinin sağlanacağının garantisi olarak imparatorun haçıdır' der. muhafız komutanı kendi haçını vermeyi teklif eder ama teyzemiz 'olmaz o çok küçük, herkesin görüp emniyetimizin garanti edileceğine şahit olması lazım, imparatorun haçından aşağısı kurtarmaz' diye herkesin duyacağı şekilde yüksek perdeden çemkirir. imparator nikephoros botaneiates, milletin önünde ailenin güvenliğini sağlayacağına dair yemin etmeye mecbur kalır ve haçını anna'ya verir.
teyzemiz bu tiyatro gösterisi ile muhafızları ve imparatoru meşgul ederek, darbe yapmayı amaçlayan oğullarının saray ahırlarından atları çalıp şehirden kaçması için fırsat yaratmıştır. herkes komnenos kadınlarının ayasofya'ya sığınması olayıyla meşgulken isaakios ve alexios adamlarıyla birlikte şehirden çoktan kaçmış ve darbe yapmak için asker toplamaya başlamışlardır. anna, güvence alarak ailesiyle büyükada'ya sığınır ve orada beklemeye başlar.
1 nisan 1081'de isaakios ve alexios biraderler anadolu'da topladıkları orduyla konstantinopolis'e girer ve imparator botaneiates'i tahttan indirir. alexios 4 nisan'da imparator 1. alexios komnenos olarak tahta oturur, ancak ortada bir sorun vardır: alexios, doukas'ların kızı eirene ile evlidir ve anna'nın tahtı kanlı bıçaklı düşmanları olan doukas'larla paylaşmaya hiç niyeti yoktur. zaten bu evlilik de yannis doukas'ın zoruyla, anna'nın itirazlarına rağmen olmuştur.
kurnazlıkta tilkilere taş çıkaran teyzemiz, diogenes'in ölümünden sonra, müteveffa imparatorun en büyük oğlu konstantin diogenes'i kendi kızı ile evlendirir ancak konstantin 1073'te antakya'da müslümanlara karşı savaşırken ölür.
bu arada anna teyze, kendi yazdığı belgelerde yabancı bir ülkede, hiçbir arkadaşı ve akrabası olmayan, etrafında kendi milletinden kimsesi olmayan gürcistanlı prenses maria'yı ortada bırakamayacağı için himayesi altına aldığını belirtmiştir. bazı iddialara göre anna oğlunu doukasların kızından boşatıp maria ile evlendirmeyi planlar, ancak bu planlar alexios'un eşi bir erkek çocuk doğurunca bozulur. böylece veliahtlık maria'nın oğlundan alexios'un yeni doğan oğluna geçer.
anna dalassene, 1081'de oğlunun tahta çıkmasından sonra uzun yıllar devlet yönetiminde etkin rol alır. oğlu alexios yıllarca annesinin etkisi altında imparatorluğu yönetir. ancak 40'lı yaşlarına geldiğinde annesinin bu kadar söz sahibi olmasından usanıp tek başına devleti yönetmek ister ve artık yaşlanmış olan anna 1096'da kendi isteğiyle devlet yönetiminden çekilerek pantepoptes'daki evine yerleşir, 6 yıl sonra 1102'de eceliyle ölür.
bizanslı tarihçiler, anna dalassene'nin keskin zekası ve devlet yönetimindeki başarısını özellikle vurgulamıştır.
kaynaklar:
alexiad, anna komnene
king's college london bizans arşivi
(bkz: yannis doukas/@kase)
(bkz: romanos diogenes/@kase)
ana tema: (bkz: bizans tarihi/@kase)
Üniversite Tercihi Yapacakların Geleceğini Şekillendirecek Altın Değerinde Tavsiyeler
