İngiltere'nin Kendi Bataklığını Hazırladığı, Tarihin En Büyük Ekonomik Balonlarından: South Sea Bubble

ingiltere'nin 1713'deki utrecht antlaşması ile kazandığı, 30 sene boyunca ispanya'nın güney ve orta amerika'daki kolonilerine (south sea) afrikalı köleleri taşıma ve satma iznine asiento denirmiş. yıllık köle taşıma kotası 4800 kişiymiş. antlaşma ayrıca south sea company'nin güney amerika'ya yılda sadece bir mal dolu gemi göndermesine izin veriyormuş. onun da kargo sınırı 500 tonmuş. dolayısıyla utrecht barışı'nın ingiltere'ye tanıdığı en önemli ticari avantaj, mal ticaretinden çok köle ticareti ile ilgiliymiş.

ingiltere bu ticaret tekelini, daha ispanya ile utrecht barışı imzalanmadan iki sene önce, 1711'de, south sea company'e (güney denizi şirketine) devretmiş. bunun karşılığında da south sea company, ingiltere hazinesi'nin 10 milyon sterlin değerindeki borç kağıtlarını tutan yatırımcılara şirketin hisselerinden dağıtmış. ingiliz hazinesi de daha düşük bir faizle (%6) south sea company'e borçlanmış. bu hisse senedi-borç değişiminin (debt/equity swap) amaçlarından biri, ispanya veraset savaşlarını finanse etmek için borçlanmak zorunda kalmış birleşik krallığın savaş sonrası borç yükünü hafifletmekmiş.

south sea company'nin güney amerika ile ticareti sayesinde müthiş bir servet kazanacağı beklentisi ile dolduruşa gelen ingiliz halkı ve yatırımcıları, tarihin en önemli hisse senedi piyasası balonlarından biri olan south sea bubble'ı oluşturmuşlardır. oysaki şirket güney amerika'ya ilk seferini ancak 1717 yılında yapabilmiş. 1718 yılında ingiltere ve ispanya arasındaki ilişkiler tekrar limonileştiğinde south sea company açısından işler kısa vadede hiç de parlak değilmiş. ama şirket yöneticileri ve onların kayırdığı ingiliz elitleri, şirketin uzun vadeli geleceğini başkalarına çok iyi pazarlamışlar. south sea balonunun ayyuğa çıktığı 1720 yılının nisan ayında, south sea company ingiltere'nin kamu borcu stoğunun yarısından fazlasını (yaklaşık 31 milyon sterlin) daha satın almış ve bunların karşılığında eski borç verenlere yeni hisse senetleri ihraç etmiş. ingiliz hazinesi de gene görece düşük bir faizle south sea company'e borçlanmış.

south sea company'nin hisselerine akın akın hücum eden yatırımcıların davranışlarını gözlemleyen bazı cinfikirliler, içi boş vaatlerle yeni şirketler kurmuşlar ve bunların hisse senetlerini halka arz etmeye başlamışlar. bu yeni şirketlerden biri kendini şöyle lanse etmiş: "a company for carrying out an undertaking of great advantage, but nobody to know what it is" (çok avantajlı ve karlı bir iş yapacak bir şirket, ama işin ne olduğunu kimse bilmeyecek). south sea company ile yatırımcıların sermayesi için rekabet etmeye başlayan bu şirketlerin önünü kesmek isteyen ingiliz devleti, daha sonraları "the bubble act of 1720" diye anılacak olan yasayı 1720'nin haziran ayında çıkarmış ve halka açık şirketlerin krallıktan imtiyaz (royal charter) almasını zorunlu kılmış. tabii ki south sea company bu ayrıcalığı elde etmiş. bu da şirket hisselerinde oluşmuş balonu daha çok şişirmiş, 1720 haziran'ı başında hisse fiyatı 890 pounda tırmanmış. bubble act 1825'e dek yürürlükte kalmış.

isaac newton'un da bu balon sırasında 20 bin pound kaybettiği rivayet edilmektedir. yedi yıl savaşlarının sonuna (1767) dek köle ticaretine devam etmiş ve 1850'ye dek varlığını sürdürmüş south sea company'nin pratikte yerine getirdiği en önemli fonksiyonunun, birleşik krallığın kamu borcunun çevrilmesi ve yönetilmesi olduğu iddia edilmektedir.

south sea bubble, tarihin meşhur finansal buhranlarından biridir. spekülasyon çılgınlığının (ki buna daha sonra, braudel'in civilization and capitalism 15th 18th century kitabını okurken değineceğiz) ingiliz yatırımcının -tabiri caizse- elinde patladığı, 1720 yılında vuku bulmuş tezahürlerindendir. 

1720 yılında hükümet yatırımcıyı, güney denizi şirketi'nin borsadaki hisselerine oynamaya teşvik etmiş, şirketin hisse senedi fiyatlarının şişmesine sebep olmuştu. aslında, güney denizi şirketi 1771 yılında kurulduğunda umulan, ingiliz bankası'nın ve doğu hindistan şirketi'nin ingiliz hükümetine borç vermedeki tahakkümlerinin önüne geçmek ve ayrıca güney denizi'nde devlet eliyle bir tekel yaratmaktı. bununla beraber, güney denizi şirketi finansal bir kurum ve tekel olarak anlamını, yatırımcının ilgisini çekmede bir araç olmaktan öteye geçiremedi. mamafih, yatırımcı, -özellikle belki de ispanya'yla yaşanan savaştan ötürü- güveninin celbedilmesinden kendini alıkoyamadı: mahut güvenin tetiklemesiyle hisse senedi fiyatları şubat 1720 itibariyle 175 pound'a, mart'ın sonunda 380 pound'a, mayıs 29'da ise 520 pound'a ulaşacaktı. bunda, spekülatörlerin payı da yadsınamaz kuşkusuz. haziran sonunda, hisse senedi fiyatlarının, kuşkusuz psikolojik bir sınır olan dört haneli rakamları görmesi (1000 pound) hazin sonun başlangıcıydı. aşağıda, ayların eşlik ettiği hisse senedi fiyatlarının 1720 ağustos'una değin spekülatif yükselişi ve hemen ardından gelen kaçınılmaz düşüşüne ilişkin verileri bulacaksınız:

1720 ocak: 128 pound.
1720 şubat 175 pound.
1720 mart: 330 pound.
1720 mayıs: 550 pound.
1720 temmuz: 950 pound.
1720 ağustos: 1000 pound.
1720 ağustos 31: 775 pound.
1720 ekim 11: 290 pound.
1720 kasım: 150 pound.

tarihin en meşhur musibetlerinden birinin (yiten büyük paraların sonunu hazırladığı insanların intihar vakaları sayıca az olsa dahi, trajik boyutta 1929 buhranında hayatına son verenlerden daha hazin değildi) müsebbibi olmuş güney denizi şirketi'nin varlığını 1850 senesine kadar muhafaza edebildiğini söyleyerek bu vaka'ya son noktayı koyalım.