Lale Soğanı Fiyatının Aşırı Yükselip Aşırı Düştüğü, Tarihteki İlk Ekonomik Balon: Lale Çılgınlığı

lalelin hollanda'ya ilk gidişi, kayıtlara göre 1593 yılında carolus clusius adlı botanikçiye, o dönemde kanuni sultan süleyman'ın büyükelçisi olan de busbecq tarafından lale soğanları hediye edilmesiyle gerçekleşiyor. resmi kayıtlar böyle iken tarihçi mark dash lale soğanının bundan daha önce ticaret gemileriyle hollanda'ya getirildiğini fakat lale soğanının türklere özgü bir çeşit soğan olduğu sanılarak zeytinyağı ve sirkeyle birlikte pişirerek yemek için kullanıldığını söylüyor. 

işin ilginç tarafı lalenin hollanda'ya gelmesinden sonra başlıyor. lalenin ne kadar şahane bir bitki olduğunu gören tüccar taifesi bu lale soğanlarını satmaya başlıyor. eh adamlar aç, adamlar ekmeğinin peşinde kardeşim. lale furyası kısa bir süre sonra fransa, almanya, belçika gibi civar ülkelere sıçrıyor. lale bir anda sarayların en gözde çiçeği haline gelirken aristokratların başlattığı bu modaya halk da ayak uyduruyor ve çılgınlık başlıyor. 

1623 yılında bir cins lale 3000 guldene (bugünün parasıyla 1500 dolar) satılırken 1637 yılında tek bir lale soğanı 76.000 dolara kadar tırmanıyor. fiyatlar yüksek hızlarda artmaya başlayınca hollanda'da neredeyse ekilebilir her araziye lale ekilmeye başlanıyor ama fiyatların bu kadar hızlı artmasını tetikleyen asıl şey, lale soğanına bir virüsün dadanması ve lale soğanının mutasyona uğrayarak farklı varyetelerinin oluşmasıyla meydana geliyor. nadir bulunan lale soğanlarının sahibi olmak saygınlığı arttırıyor ve bir prestij nesnesi haline geliyor. 

fiyatların bu kadar hızlı artması karşısında hükümet opsiyonlar çıkarıyor. yani fiyatı saptanmış bir malın gelecek tarihte satma ve alma imkanları sunuluyor. tabii bu kadar kazandıran bir şey ilgili ilgisiz herkesin “laalee bana da laleee istiyorum laynnn” diye hücum etmesiyle coştukça coşuyor. insanlar topraklarını, evlerini ipotek ettirip tek bir lale soğanına yatırıyor. 1637 yılında tek bir lale soğanına amsterdam'ın merkezinde dayalı döşeli, red light manzaralı, cillop gibi bir konak alınabiliyor. ta ki fiyatların aniden düşmeye başlamasına kadar. 

tüccarlar satışa geçiyor ve yeni soğan alımı yapmıyor. fiyatlar göte geliyor ve çakılıyor. hükümet yetkilileri bunun spekülatörlerin işi olduğunu söylese de aracıların taahhütlerinden doğan açıkların yüzde 10 eksiğini karşılayacağını vaat etse de fiyatlar düşmeye devam ediyor. akabinde 76.000 dolara satılan bir lale soğanı sadece 6 hafta sonra 1 dolara inince neler olursa onlar oluyor. iflas, intihar, yıkılmış yuvalar, yetim bebeler, ağlayan analar. hollanda mahkemeleri açılan davalarla başa çıkamıyor ve ekonomi çöküyor.

yaşanan bu kriz ve histeri ortamının neticesinde meydana gelen tablo; aç gözlülük, hırs,tutku ve kıskançlığın anlatıldığı alexandre dumas’ın siyah lale isimli romanına da ilham veriyor.

işin ciddiyetini ve çılgınlığın boyutunu daha iyi ifade edebilmek için o dönemde yaşayan ve konuyu araştıran munting isimli yazarın hazırladığı nadir bulunan bir adet viceroy cinsi lale soğanı fiyatı ile ( 2500 florin) neler alınabileceğinin listesini paylaşıyorum:

4 ton buğday 448 florin
8 ton çavdar 558 florin
4 besili öküz 480 florin
8 besili domuz 240 florin
12 besili koyun 120 florin
2 büyük fıçı şarap 70 florin
4 fıçı bira 32 florin
2 fıçı tereyağı 192 florin
yarım ton peynir 120 florin
bir yatak 100 florin
bir takım elbise 80 florin
gümüş bir fincan 60 florin
toplam : 2500 florin

kaynak: olağanüstü kitlesel yanılgılar ve kalabalıkların çılgınlığı charles mackay 1841