Evrimsel Biyolojinin En Önemli Kavramlarından Biri: Neoteni
neoteni veya pedogenesis.
terim olarak, canlıların, yavrudan yetişkine morfolojik ve fizyolojik değişimidir. canlılar, yetişkin formlarının birebir yansıması olarak değil, orantısal değişiklikler barındıran bir gelişim süreçlerine sahiptir ve adeta ayrı bir türmüşçesine kadar çeşitlilik arz eden ve sonrasında gelişim süresince, yetişkin özellikleri ile takas olunan, birtakım kendine has özelliklere sahip olmaları bu konunun özetidir.
insan üzerinden örnek verirsek; bir insan yavrusunun kafatasının tüm vücuduna oranı 2/8 iken yetişkinlikte bu oran 1/8'e düşmekte, bununla orantılı olarak bacakların vucuda oranı da 3/8'den, 4/8'e çıkmaktadır. neredeyse tüm türlerde yavruların, vücuduna kıyasla büyük bir kafa ve bu orantıdaki büyük gözler ile ayırt edilebiliyor olması ve bunun bize sevimli geliyor olması da bu sebepten tesadüf değildir.
bu kavram üstünde durup örneklendirdiğimizde, yetişkinlik özellikleri ile oldukça farklı görüntüde yavru formları olan canlılarla karşılaşıyoruz. örneğin, türün güvenliği açısından önem arz etmesine rağmen boynuzlu koyun, hayatına boynuzları olmadan başlayarak, sadece yetişkinliğe yakın bir döneminde bu özelliğe kavuşmaktadır. aslan yavruları ufak ve savunmasızken onların, yeşillik ve çalılar arasında daha kolay kamufle olmasını sağlayacak noktalarla bezeli tüyler ile doğup, yetişkinliklerinde bunu kaybederek, erkek olanları, klasik yelelerini geliştirir.
dinozorlarda bu durum öylesine karışıktır ki daha düne kadar farklı bir tür olarak benimsenen birçok dinozorun, aslında ayni türün yavru formları olduğunu bugünkü araştırmalar neticesinde bilebiliyoruz. bu konuda en bilinen örnek olan triceratops; yavru formun, türün diğer üyeleri tarafından tanınabilmesi amaçlı olarak yetişkinlerde türe karakteristiğini sağlayan sorgucu gelişmemiş, boynuzları da yukarı doğru şekillenmiş bir şekilde hayatına başlayıp, yetişkinliğe ilerlediğinde boynuzları savunma amaçlı veya üremeye hazır bir yetişkin olduğunun göstergesi olarak aşağı kıvrılıyordu.
bazı durumlarda canlıların yavru formlarındaki bu özellikler onların evrim süreçlerinde veya değişen çevreye adaptasyonunda, yetişkinlikte kazanacakları özelliklerden daha baskın hale geliyor ki bu koşullar gerçekleştiğinde tür, kendine avantaj sağlayan yavru veya gençlik özelliklerini kalıtsal hale getirerek, gelişim sürecindeki yetişkin fazını tamamen ortadan kaldırıyor. yanlış anlaşılma olmasın, canlı yine yetişkinliğe ulaşıyor fakat yetişkinlik özelliklerini almadan. buna neoteni diyoruz.
peki soracaksınız, kimdir bu neotenik canlılar? modern kuş türleri paedomorfozik (paedomorphosis), yani yetişkinlik öncesi gelişiminin duraksadığı, dinozor kafatasına sahiptir. buraya kadar okuduysanız bu şoku atlatabileceğinizden de emin olarak belirteyim: tür olarak bizler, homo sapiens de neoteniktir. insan da dahil olmak üzere, goril ve şempanze gibi primatların çoğu yavru döneminde büyük bir kafatası ve görece ufak bir çene ve kas yapısı özellikleri gösterir. bu sebepten insan yavrusu ile şempanze yavrusunun kafataslarını ayırt edebilmek çok zordur. fakat diğer primatlar gelişim süreçlerinde güçlü çene kaslarını destekleyecek bağlantı noktaları için kafatası hacmi gelişimini yavaşlatırken, insanlarda çene yapısı gelişimini tamamlamadan durdurarak, büyük bir beyin için gerekli olan kafatası hacmini muhafaza eder. yani aslında beyin gücü adına, çene gücünü takas etmiş, yavru özelliklerini muhafaza etmiş maymunlarız.
bahsi geçmişken belirteyim; tüm omurgalı canlıların da yetişkinliğinde hareket kabiliyetinden feragat eden sünger benzeri ortak bir atanın, yavru özelliği olan hareket kabiliyetini muhafaza edenlerinden türediği de teori bazında tartışmaya açılmış bir konudur. bu muazzam durumu gözünüzde canlandırdığınıza, neoteninin evrim ağacındaki lokomotif özelliğini anlamaya bir adım yaklaşmış oluyoruz.
Eşcinseller Evrimsel Süreçte Neden Elenmedi?
