Osmanlı İmparatorluğu ve Amerika Arasında Yapılan İlk Silah Ticaretine Dair İlginç Bilgiler

--osmanlı ile amerika arasında yapılan ilk silah ticareti denizcilik alanında olmuştur.

--ilk olarak denizcilik alanında olmasının nedeni ise; 1827 yılında navarin baskınında osmanlı donanmasının ingiliz, fransız ve rusya tarafından yakılmasıdır. bundan dolayı osmanlı hem yeni bir müttefik devlet arayışında hem de yanan donanmasını yeniden inşa ettirme düşüncesinde olduğundan amerika ile anlaşma yoluna gitmiştir. bu süreci hızlandıran etkenlerin kaptan-ı derya hüseyin paşa ve mehmet hüsrev paşa'nın padişaha sundukları denizcilik alanında amerika ile işbirliği yapılabileceğine dair raporların olduğunu söyleyebiliriz.

--7 mayıs 1830 yılında imzalanan "osmanlı-amerikan dostluk, ticaret ve seyr-i sefain" antlaşması ile amerika'dan silah sanayisine dair ilk transferler başlamış oldu.

--yapılan antlaşma 9 maddeden oluşmaktaydı. bu maddeler silah ticareti haricindeki diğer ticaret alanlarını düzenliyordu. silah ticaretini öngören madde gizli olarak antlaşmaya eklenmiştir.

--gizli maddenin içeriğinde amerika'nın osmanlı'ya savaş gemisi inşa edeceğine dair detaylara yer verilmiştir.

--yapılan antlaşmanın yürürlüğe girebilmesi için amerika devleti'nin senatosundan onay alması gerekiyordu. onay aşamasına gelindiğinde senota gizli maddenin (bkz: monroe doktrini)'ne aykırı olduğunu ileri sürerek antlaşmadan gizli maddeyi çıkartıp o şekilde onaylamıştır.

--antlaşmanın bu şekilde onaylanması osmanlı'nın hoşuna gitmemeiş ve hoşnutsuzluk amerika yönetimine iletilmiştir. amerika başkanı andrew jackson istanbul'daki maslahatgüzarı david porter aracılığıyla sultan ikinci mahmut'a mektup göndermiştir. mektupta gizli maddenin amerika politikası nedeniyle kabul görmediği ancak david porter'in savaş gemisi yapımı için bazı tavsiyeler vermek için görevlendirildiği yazmaktadır.

--amerika başkanının girişimleriyle 1831 yılında amerikalı iki gemi mühendisi henry eckford ve foster rhodes kendi yapmış oldukları "united states" adlı savaş gemisi ile istanbul'a gelmişlerdir.

--savaş gemisi iki mühendisin kendi malları olduğundan amerika ile sıkıntı oluşturmamaktaydı. bundan dolayı osmanlı devleti henry eckford ile anlaşarak savaş gemisini 150 bin dolara satın almıştır. böylelikle dolaylı olarak amerika devleti ile silah ticareti yapılmıştır.

--ayrıca osmanlı devleti aynalıkavak tersanesinde savaş gemisi inşası için amerikalı iki mühendisle anlaşmıştır. anlaşma çerçevesinde iki mühendis(henry eckford 1832 ölmüştür) 1840 yılına kadar osmanlı donanmasına birçok savaş gemisi inşa etmiştir.

--nev eser, nusretiye, eser-i hayr, mesir-i ferah, tair-i bahri ve adliye osmanlı donanmasına kazandırılan savaş gemileri olmuştur.

--ikinci ticaret aşamasına ise 1860 yıllarından itibaren geçilmiştir. 13 şubat 1862 yılında yenilenen "osmanlı-amerika seyr-i sefain ve ticaret antlaşması" ile silah ticareti konusunda arayışlar hız kazanmıştır.

--osmanlı tophane-i amireye bağlı tüfekhanede imal ettiği tüfeklerde ağızdan dolma teknolojisini kullanmaktaydı. 1865 yıllında itibaren avrupa ve amerika tüfek teknolojisinde ileri bir aşamaya geçerek tüfekleri kuyruktan dolma ve başlarına iğne koyarak imal etmeye başlamıştır. böyle olunca osmanlı yönetimi silah teknolojisinde geride kalmamak için miralay rüstem bey'i yeni teknoloji makinelerin alımı ve silah türlerini incelemek üzere avrupa ve amerika'ya göndermiştir.

--rüstem bey avrupa'da inceleme yaptıktan sonra amerika'ya geçmiştir. burada tüfekhane için makine bakarken amerika yetkilierden ellerindeki tüfeklerin satışı için görüşme teklifi alırlar. amerika'nın bu isteğinin nedeni ise; 1861-1865 yılları arasında amerika iç savaşı nedeniyle elinde çok büyük miktarlarda ingiltere'den satın aldığı enfield markı tüfek ile kendi yapımı springfield marka tüfeklerin olmasıdır. osmanlı'yı fırsat bilerek o silahların birçoğunu bize satmışlardır.

--rüstem bey'in silahları inceleyip kısa sürede osmanlı tüfek gücünü artıracağı düşüncesiyle tüfek alımına karar verilir. çünkü devlet bu dönemlerde yoğun olarak savaştığından imal sürecini beklemeden gerekli silah gücüne ulaşmak istemiştir.

--neticesinde 1869 yılında amerika senatosunun onayıyla birlikte 114 bin enfield marka ve 125 bin springfield marka tüfek alımı için amerika devleti ile anlaşma sağlanır. anlaşma karşılığında toplam 239 bin tüfek için 1.351.442 dolar ödenmiştir. 

springfield tüfek

enfield tüfek

--ayrıca yapılan ilk tüfek alımından sonra 1870 yılında tekrardan 100 bin adet springfield marka tüfek siparişi verilmiştir. bu siparişin diğerinden farkı ise tüfeklerin yeni imal ürün olmasıdır. alınan ürün karşılığı olarak 700.000 dolar ödeme yapılmıştır.

--alınan bu tüfeklerin fişek ihtiyacına karşılık verebilecek sayının temini için ilk başta 61.000.000 civarında fişeğin dışardan alımı gündeme gelse de miktarın fazla olacağından imali için fişekhane'nin günlük 150 bin fişek imal kapasitesine çıkarma çalışmaları başlamıştır. neticesinde yeni makinelerin alımı konusunda amerika ile anlaşılmış ve fişekhane geliştirilmiştir.

--bu dönem içinde osmanlı devleti'ne en fazla silah malzemesi satan şirket
"providence tool company" olmuştur.

--ikinci abdülhamit döneminde 1877-1878 osmanlı-rus savaşı(93 harbi) öncesi amerika ile silah ticaretinin artış gösterdiğini görmekteyiz. bu dönem içinde 75 bin enfield tüfeği, 689 winchester tüfeği ile 4 milyon winchester fişeği satın alınmıştır. 

winchester tüfek

--1870 tarihi itibariyle yıllarından almanya'nın silah satışı olarak osmanlı piyasasına girişi ile osmanlı- amerika silah ticareti düşmeye başlamıştır. çünkü avrupa'da ingiltere ve rusya'ya karşı osmanlı almanya ile ittifak haline girmiştir.(ikinci wilhelm ile ikinci abdülhamit epey sıkı fıkıydı) böyle olunca almanya'nın silah satışında artış gerçeklemiştir.

kaynakça;

--prof. dr. akdes nimet kurat, türkiye ile amerika birleşik devletleri arasındaki münasebetlere ait arşiv vesikaları . link

--prof. dr. hasan tahsin fendoğlu, osmanlı-abd arasındaki ticarî ilişkiler. link

--prof. dr. çağrı erhan, 1830 osmanlı-amerikan antlaşması'nın gizli maddesi ve sonuçları. link

--yrd. doç. dr. metin ünver, teknolojik gelişmeler ışığında osmanlı-amerikan silah
ticaretinin ilk dönemi. link

--yrd. doç. dr. ihsan satış, 19. yüzyılın ikinci yarısında osmanlı–amerika silah ticareti. link

--dr. yavuz güler, osmanlı devleti dönemi türk-amerikan ilişkileri(1795-1914). link