Tarihi Buzul Çağı'na Kadar Uzanan Sauna Kültürüne Dair Her Şey
adını finlerden alan ve tarihi buzul çağı'ndan öncesine dayanan bir kültürdür sauna. sadece fin değil, birçok kültürün tarihinde de bir şekilde var olmuştur. bugün size takribi yirmi yıldır bu kültüre dair öğrendiklerimi, tecrübelerimi ve püf noktalarını anlatayım.
tabii ki önce ne olduğunu ve türlerini anlatmak lazım. aslında teknik olarak 50 derece üzerine çıkarabildiğiniz her kapalı alan sauna olabilir. tarihteki ilk saunalar yere kazılan bir çukurun üstünün hayvan derileriyle kapatıldığı basit bir sisteme sahipti. sonrasında amerikan yerlilerinin kullandığı deri çadırlar ve finlerin ilk yer saunalarıyla karşılaşıyoruz.
yer saunası
yer saunası dediğimiz aslında bir hobit evi gibi tepeliğin içine kazılarak yapılmış bir oyuktan ibarettir. şu görselden mantığını kolayca anlayabilirsiniz:
ısıyı içeride tutmayı oldukça kolaylaştırmasına rağmen sağlıklı olması için yine içini ahşap döşemek gerekir. ayrıca her yerde tepelik bulmak zor olduğu için ancak kaşar saunacıların tercihidir. günümüzde finlandiya haricinde bulması zordur.
duman saunası
duman saunası da günümüzde kullanımı azalmış ve niş bir çeşididir. bu sauna türünde baca olmaz. ahşap kabinde bulunan taş sobada ateş yakılır ve duman içeride serbestçe salınır. odunlar köz olduktan ve üstündeki taşları yeterince ısıttıktan sonra kapısı açılarak dumanın çıkmasına izin verilir. sonrasındaki sıcaklık bir kaç saat boyunca içindeki kişileri terletmeye yeterli gelir. ruslar buna çornaya banya yani siyah banyo derler.
yalnız bu zahmetli bir iştir ve yangın riski vardır. o yüzden sayısı az ve pahalıdır. günde sadece bir grup alabildiklerini düşündüğünüzde neden azaldığını anlarsınız. sadece finlandiya değil letonya gibi doğu avrupa ülkelerinde de vardır. internette dumanın yarattığı isin sağlığa faydalı olduğuna dair bir sürü bilgi var. o yüzden çok uzatmayayım.
bacalı sauna
bacalı sauna günümüzde en çok kullanılan daha doğrusu en çok tercih edilen çeşididir. sauna duvarına yerleştirilen odun sobasının üstüne taşların yerleştirilmesiyle çalışır. şuradan farklı türlerini görebilirsiniz:
saunanın konumuna göre farklılık gösterebilirler. örneğin açık alanda kabin şeklinde tasarlanmış bir saunada odunu dışarıdan verirsiniz. iç kısımda hiç bir şekilde ateş gözükmez. duman da bacadan çıkar gider. bina içine yerleştirilen türleri ise tipik ev sobası görünümündedir.
taşların ne işe yaradığını anlamak için einstein olmaya gerek yok ama yine de detay vermiş olayım. ısıyı yüksek tutabilmek ve buhar çıkarabilmek adına sobanın üzerine dizilen taşlar kızdırılır. bu taşlar çabuk ısınıp geç soğurlar. üzerine su döküldükçe odayı harlamaya yararlar. taşların türleri çeşitlilik gösterebilir. yalnız seçilen taşlar genelde kaya veya daha sert taşlar olur zira yüksek ısıda çatlayıp sağa sola parçalarının saçılması istenmez. bana sorarsanız en iyisi nehir taşlarıdır. hem dayanıklı olurlar hem de oval formları sayesinde arasından su iyi akar. yani suyu tepeden döktüğünüzde sobaya kadar bir çok taşa değer ve az suyla kısa sürede daha fazla buhar üretir.
elektrikli sauna
elektrikli sauna adında elektrik geçen bir çok ürün gibi orijinaline göre tırt bir seçenektir. elektriğin hayatımıza girmesiyle birlikte bir çok çeşidi türemiştir. ne yazıktır ki spor salonları vb. ortamlarda kimse külle odunla uğraşmamak için bu çeşidi çok yaygın kullanılır. yalnız bu alet ısıyı hep belli bir derecede tutar. daha çok kişi alabilmesi için geniş tutulan saunaya yetmez. hiç yoksa yüz çeşidini gördüğüm ve gerçek anlamda ısınamadığım tek sauna türü de budur.
rus hamamı
rus hamamı / banyosu, aşağı yukarı fin saunası ile aynı tasarım sahiptir. yalnız adabında ufak tefek farklar vardır. fin saunası ile arasındaki en büyük fark ilk girişte olabildiğince az buhar çıkarılmasıdır. soba yakıldıktan sonra bütün ahşaplar ıslatılır ve ateş en yüksek seviyesine çıktıktan sonra odada buhar kalmaz. içeriye girdiğinizde cildinize aşırı kuru bir sıcak vurur. dayanabildiğiniz kadar bu kuru sıcak içerisinde kalırsınız. sonrasında hızlıca çıkıp kendinizi şok havuzuna veya karlara atarsınız. diğer saunalarda da aynı yöntem kullanılır fakat en çarpıcı etkiyi zannımca bu kuru sauna verir. klasik yöntemde yatacağınız yere saman serersiniz. saman sizi kızgın ahşaba değmekten korurken aralarından hava geçen yapısıyla daha uzun süre kalmanıza olanak verir. görseldeki rus stili duman saunası. samanı anlatmak için başka örnek bulamadım. orasına çok takılmayın.
bastu
bastu, isveç saunasıdır. aşağı yukarı aynı aşamalardan geçmiş onlar da sonunda odun saunasına dönüşmüştür. yalnız yapımı aşamasında ufak farklılıklar vardır. görselde görebileceğiniz üzere kalın kütüleri kendilerine has bir sistemle çivi kullanmadan birbirine geçerek inşa ederler:
bu arada eski yöntemde çivi hiç kullanılmaz. ruslar ve iskandinavlar bunu özellikle vurgularlar. malum paslanmaz çelik öncesi kullanılan çivilerin tetanoz riski vardı. günümüzde ise çivisiz çeşitleri yanında neredeyse bütün saunalarda paslanmaz çelikten çivilerle gizli çivileme yapılır.
buhar odası
buhar odası veya saunası ise bunlardan tamamen farklı bir sistem. yakın tarihte çıkmış ve genelde spor sonrasında hızlıca toksin atmak için tasarlanmıştır. su buharı aşırı nem/su kaybı yaşatmadan gözenekleri açar. teri daha az atarken cildinizi de daha seri yumuşatır. ayrıca geleneksel saunaya göre sıcaklığı çok düşüktür. o yüzden bunun detayına girmiyorum.
saunalar tarihte sadece temizlenmek için değil, rahatlamak, iyileşmek, hatta bazı dönemler ruhani arınma ve dini ritüeller için kullanılmıştır. bunları anladıysak diğer detaylara geçelim. faydalarına dair fazla bilgi vermeyecek, aralara ufak ufak yedireceğim. daha çok neyin ne işe yaradığını, nasıl kullanılacağını anlatacağım.
odun sobalı sauna en çok tercih edilen çeşididir derken kullanım oranından ziyade saunayı rutin haline getirmiş buhar müptezellerinden bahsediyorum. bir isveçli, fin veya rusa da sorarsanız size vereceği yanıt aynı olacaktır. o nedenle bu noktadan sonra size bacalı sauna detaylarını anlatacağım.
saunada dikkat edilecek hususlar basittir
- mutlaka her girişten önce duş alın. bu aniden girdiğiniz sıcaklığın sizi hurmaya çevirmesini engeller. ayrıca cildinizdeki mikro organizmaların hepsini içeri taşımamış olursunuz.
- atı gibi yiyip içip yarı sarhoş halde girmeyin. vücudun suyunu sindirim ve alkolle tüketmiş bünye on dakikada iki saat koşmuş gibi terlediğinde ayarınız çok fena kaçabilir. mümkünse aç gidip yeme içmeyi seans aralarına bırakın.
- saunaya terlikle girmeyin. mayo veya şort giymeyin. peştemal ve havlu kullanın. mümkünse çıplak girin ve havluyu yatacağınız yere serin. çıplak götünüz ahşaba değmesin.
- saunada alt basamakta oturulur, üst basamakta yatılır. ısı yukarı yükseldiği için ikinci basamağa tırmanıp kafanıza ıslak şapka olmadan oturursanız kuru kuru kafanız yanar. üst basamakta en doğru etkiyi başınızda ıslak havlu/şapka vb. varken uzanarak alırsınız.
- vücudun iyice terlemesi için en az 10 dakika kalın. 70 derecenin altında terlemeniz çok daha yavaş olur. boşuna kendinizi yorarsınız. onun yerine 80 hatta 90 derece üstünde kısa süre kalmanız daha verimli olur.
- arkadaş grubu iseniz suyu sobaya en yakın kişi döker. bu evrensel bir kuraldır. içeride tanımadığınız kişilerle oturuyorsanız su atmadan önce adetten bir sorarsınız. genelde kimse daha fazla ısıya karşı çıkmaz. çıkarsa da o kişi gittikten sonra verin buharı.
- çıkınca soğuk duş alın veya soğuk suya girin. vücudunuz iyice ısındıysa soğuk su size ılık gibi gelecektir. şok havuzuna girdiyseniz bir dakikalığına tekrar saunaya girip vücudunuzu çok az ısıtmanız iyi olur. girişler arasında vücudunuzun iyice soğumasına izin verin.
- meşrebinize göre soğuk içecek tüketin. rusya civarındaysanız kvas deneyin. bira seviyorsanız bir de saunada deneyin. alacağınız haz üç katına çıkacaktır. aralarda bokunu çıkarmadan yemek yemeniz de iyi gelir.
- sabun, şampuan ve kese işlerini en sona bırakın. mümkünse en sonunda profesyonel birisine kese attırın. gözünüzün önüne kıllı ve göbekli tellak dayılar gelmesin. bugünlerde bu işleri kibar ve işinde uzman hanımlar yapıyor. spa salonu gibi detaylı peeling ve bakım hizmeti alabiliyorsunuz.
- son bir kişisel tavsiye; umuma açık bir tesisteyseniz kuru göt yaşlılardan uzak durun. onlar sauna gurusudur. içeriyi cehenneme çevirirken sizi muhabbete tutarlar. farkına varmadan pişmiş ıstakoza dönersiniz.
buradan sonra yapıya dair biraz bilgi vereyim
klasik bacalı sauna aşağı yukarı şu şekilde olur. bu bahçe tipi silindir kabin. daha uzun modelinde içeriye duş ve eşya dolapları da yerleştirilir. odun içeriden yüklenebildiği gibi dışarıdan kontrol edilebilecek şekilde tasarlanabilir ki kül çıkarmak için daha makuldür.
kullanılan alet edevat ise çok basittir. kafayı serin tutmak için şapka, buhar için kova ve kepçe, gözenekleri hızlıca açmak ve kan dolaşımını artırmak için çalı kullanılır.
saunada başınızın serin kalması önemlidir. kadınlar pamuk havlu da kullanırlar fakat en iyisi keçe şapkadır. çünkü suyu çok iyi tutar. soğuk suyla ıslattığınız konik şapka saçlarınızı korurken başınızı serin tutar.
ağaç yapraklarından toparlanmış çalı süpürgesi ise bölgeye göre değişiklik gösterebilir. bazı yörelerde çam bazılarında ise kayın dalları kullanılır. klasik fin çalısı huş ağacından yapılır. fince vihta denilir.bu öğe o kadar önemlidir ki finler; vihta olmadan girilen sauna tuzsuz/baharatsız yemek gibidir derler.
bu yaprakların kokusu da hoşluk katar. sentetik bir ürün değil de özellikle kuru yaprak kullanılmasının mantığı sıcak havayı tutmasıdır. yapraklar bir kaç saat önceden suya yatırılır, yeterince su çektikten sonra suyu silkenerek kullanılır. bunun iki yöntemi vardır. yan kendi kendinizi engizisyon rahipleri gibi döversiniz ya da uzanırsınız başka birisi size allah ne verdiyse girişir ki bunun da bir yolu yordamı vardır. şuradan en yumuşak halini görebilirsiniz:
yaprakların arasında kalan sıcak hava vücuda yakın bir mesafede sallandığında teninize ütüyle buhar basılıyor gibi hissedersiniz. sudan çıkarılıp soba üstünde ısıtılan çalıyla önce vücuda buhar verilir. daha sonra bir çalının üstüne diğeri konularak vücuda bastırılır. arkasından kamçı gibi sert şekilde vurularak tamamlanır. sonrasında kulunç açma, masaj vs. yapılabilir. bu işlemi saunaya en az üç kez girdikten sonra yaptırmak iyi olur. iyice rahatlamış ve sıcağa alışmış bünye bu işleme daha uzun süre dayanır.
ilk girişte süreyi kısa tutup vücudu hazırlamak önemlidir. ikincide daha uzun süre kalıp iyice ısındıktan sonra şok havuzuna girmek gerekir. başlık altında bolca anlatıldığı üzere şok havuzu vücut kaslarının tekrar harekete geçmesi ve sıkılaşması için vücuda soğuk şok uygulamak amacıyla kullanılır.
ahşap, odun saunalarında bu havuz yerine şöyle bir fıçı kullanılır. suyun sıcaklığı ortalama 15 derece civarında olur. bu fıçılar dışarıda olduğundan ötürü soğuk havalarda ısıyı ayarlamak için sobası olur. bu sobayı ayrıca soğuk havalarda sıcak banyo için de kullanabilirsiniz. gittiğiniz bölgede göl varsa göle dalarsınız. kar var ise o da güzel bir deneyimdir fakat bünyesi zayıf kişilere tavsiye etmem. bizim gazımızla buz tutmuş göle girip zatürre olan bir arkadaşımız olmuştu.
türkiye'de olay sadece otel ve spor salonlarına sıkıştığı için ortalama 4-5 saatlik sauna süresi size garip gelecek. gerçek bir sauna deneyimi için ise bazen daha uzun süreler gerekir. sauna kültürünün olduğu ülkelerde saatine ödeme yaptığınız bir sürü işletme bulabilirsiniz. geniş bahçelere kurulmuş ve çevresi çitle çevrilmiş bu saunalarda ister dostlarınızla ister ailenizle rahatça takılabilirsiniz. bu mekanların bahçelerinde mangal, barbekü, vb. yemek pişirmek için gerekli alet edevat olur.
atıyorum beş saatliğine şöyle bahçeli bir sauna kiralarsınız. yiyecek içeceği yanınızda getirebileceğiniz gibi işletmeden de satın alabilirsiniz. eğlenceli olanı kendi mangalınızı yakıp acele etmeden yiyip içerken arada saunaya girip rahatlamaktır. hatta işletme masaj ve peeling (keseleme) hizmeti sunuyorsa tadından yenmez. çıkışa yakın bir vakitte güzel bir masaj üstüne keselenip scrub sürdürürseniz en az bir hafta cildiniz bebek götü kadar yumuşak olur.
son kısımda ise bu kültürün biraz farklı yönlerine değineyim
finler için anlamını az çok biliyorsunuz. sauna bir çok finli için kiliseden daha kutsaldır. burada sadece temizlik ve rahatlık vardır. kimsenin aklına türlü hinlikler, mutlu sonlu masajlar gelmez. tahmin edilenin aksine kadın erkek genelde ayrıdır. bu daha çok slav ve avrupalı adetidir.
slav demişken, slavlar da benzer şekilde doğum gününden tutun da düğüne kadar her organizasyonu saunaya taşıyabiliyorlar. birisi ölür, cenazenin ardından dostları saunada yad etmeye çıkabilir ve bu toplum tarafından normal karşılanır. ailecek saunaya girmek, meşrebine göre eş dost herkesin çıplak girdiği de görülür.
yalnız rusların sauna/hamam kültürü ile tanışması tatarlar sayesinde olmuştur. özellikle islam sonrası temizliğe aşırı vurgu yapılmasıyla tatarlar her yere saunalar kurmaya başladılar. hatta bunun bir efsanesi vardır. bulgar hanı aydar'ın kızı kısmi felç geçirdiği vakit dört yandan türlü şifacılar getirilmiş. müslüman bir şifacı han'ın kızı tuybika'yı huş ağacı süpürgesiyle saunada günlerce dövdükten sonra kız iyileşmiş. şifacı aydar'dan sadece islam dinine geçmesini istemiş ve han müslüman olmuş. ne kadar doğru bilemem fakat aşağı yukarı bu dönemden sonra her tatar şehri hamamlar ve küçük saunalarla dolmuştur.
11. yüzyılda ise altın orda imparatorluğunun başkenti saray şehrinde büyük halk hamamları vardı. rusların üç asırdan fazla bu devlete bağlı kaldığını, öncesinde yine tatarlara haraç verdiğini düşünürseniz az buçuk yıkanma kültürlerinin köklerini idrak edebilirsiniz. buna mukabil iskandinavların sık sık slavlarla çatıştığını veya ticaret yaptığını unutmamak lazım. iki kültür arasında en güzel özelliği ithal etmeleri iyi olmuş.
finler bunu bizdeki yoğurt veya pastırma gibi her yere taşırlar. savaş sırasında dahi sauna çadırı kurmuş, olimpiyatlarda sauna bulamayıp parasıyla inşa ettirmişlerdir. ülkede nüfusun yarısı kadar sauna olduğunu, her şirketin ve rezidansın ortak saunaları olduğunu zaten biliyorsunuz. hatta şurada konuyla ilgili türkçe bir haber var. saunanın kültürdeki yerine dair ipucu veriyor. gerçi haber için çekim yapıldığından bazı kısımlar üstün körü geçilmiş.
sauna sadece fiziksel olarak değil, zihinsel olarak da insanı rahatlatır. çıktıktan sonra yaşattığı arınma ile sinire strese bire birdir. en güzel özelliklerinden birisi de insanı bebekler gibi mışıl mışıl uyutmasıdır. akşam üzeri girip gece çıktığınız bir sauna sefasından sonra çekeceğiniz uykuyu ne fin ne elf dilinde ifade etmek mümkün değildir.
Helsinki'ye Taşınan Bir Ekşi Sözlük Yazarının Gözünden Finlandiya ve İnsanları
